بیماری نوزما ( Nosema ) چیست
نوزما بیماری واگیر و شایع زنبوران عسل بالغ است. شایع ترین منطقه بیماری، مناطق مرطوب و مناطقی با زمستان‌های سرد و طولانی است و در سایر مناطق نیز نوزما در هنگامی از سال رطوبت بالاست (یعنی اواخر زمستان و اوایل بهار) اشاعه فراوان دارد.
زیرا در این شرایط زنبوران مدت زیادی در کندو بوده و نمی‌توانند از کندو خارج شوند. بیماری در مناطق گرم و خشک یا اوقات گرم سال مثل تابستان کمتر بوده و ممکن است به ندرت دیده شود و یا حتی در اواسط تابستان به کلی از بین برود. اما از اوایل پاییز مجددا ظاهر می‌شود.
بیماری نوزما یک بیماری انگلی است که هر سه نوع زنبور کندو را مبتلا میکند. نوزما فقط انگل زنبور نیست. هفتاد‌و‌پنج گونه دیگر از نوزما وجود دارد که موجودات دیگر را آلوده می‌کنند. مشهورترین آنها نوزما بومبی سیس است که انگل کرم ابریشم می‌باشد و عامل پبرین است.
بیماری که صنعت ابریشم را از سال ۱۸۵۰ تا ۱۸۶۰ به نابودی کشانید. خصوصیات گونه های مختلف نوزما به یکدیگر نزدیک میباشند. بیماری نوزمای زنبور عسل در تمام دنیا گسترش داشته و در اروپا، استرالیا و همچنین در امریکا وجود دارد. بدلیل انتشار ناپیدای آن به این بیماری (قاتل نامرئی) گفته‌اند.
در فرانسه جزو بیماری‌های واگیر دسته‌بندی شده، در صورت مشاهده آن باید گزارش شود. این بیماری در لیست بیماری‌های واگیر گزارش کردنی دفتر بین المللی بیماری‌های مشترک ثبت گردیده است که در صورت مشاهده آن، باید در اسرع وقت گزارش شود.
تاریخچه بیماری :
اولین مشاهدات نوزما توسط دانشمندان در قرون اول میلادی گزارش شده، این بیماری باعث صدمه به زنبوران و مرگ آنها در بهار می‌شود و مدت زیادی عامل آن را قارچ می‌دانستند. تا اینکه در سال ۱۹۰۷ توسط دکتر زاندر عامل آن تشخیص داده شد.
در سال ۱۹۰۹ میلادی، زاندر برای نخستین بار نشان داد که اجسام بیضوی شکل کوچکی در سلولهای پوشش معده زنبوران بالغ وجود دارد. زاندر مشخص نمود که این اجسام، اسپورهای میکروسپوردین انگل هستند، آنگاه زاندر این میکروسپوریدین را نوزما آپیس و بیماری ایجاد شده را بیماری نوزما نامید. اولین درمان مؤثر در سال‌های ۱۹۵۳-۱۹۵۲ انجام گردید.
همه گیری شناسی :
بیماری نوزما گسترده‌ترین بیماری زنبوران بالغ است. در استرالیا، آمریکا، اروپا، آسیا و… گزارش شده است. در ۶۶% کندوهای ۴۳ ایالت آمریکا، بیماری نوزما دیده می‌شود.
عامل بیماری نوزما :
عامل بیماری یک انگل اجباری تک یاخته‌ای بنام نوزما آپیس است. البته اخیرا به غیر از نوزما آپیس، نوزما سرنا Nosema Ceranae هم از زنبور عسل جدا شده است.
انگل نوزما آپیس بدو فرم مشاهده می‌شود :
فرم حساس که آمیبی شکل است، که فرم تکثیر شونده آن است و تبدیل به اسپور می‌شود.
فرم مقاوم یا اسپور، که عامل انتقال از یک میزبان به میزبان دیگر است.
اسپور بیضوی و شفاف، بدون رنگ بوده، ۵ میکرون طول و ۳ میکرون عرض دارد. بوسیله یک غشاء سه لایه پوشیده شده، که آن را از خشکی و آسیب های محیط خارجی محافظت می‌نماید. این غشاء دارای یک منفذ است.
اسپور نوزما از نظر ساختمان خصوصیات میکروسپوریدی ها را داراست و در داخل آن اجزا ذیل یافت می‌شود :
• سیتوپلاسم
• جسم آمیبی یا اسپوروپلاست
• هسته
• تاژک قطبی و دستگاه پرتاب کننده آن بنام کپسول قطبی
رشته قطبی یک عضو تو خالی و استوانه ای است که یک انتهای آن به دیواره اسپور وصل شده و ۶۰۰-۴۰۰ میکرون طول دارد و مثل فنر پیچیده است و دارای ۴۴ پیچ است که در دو یا چند ردیف قرار دارند. با افزایش فشار محتوای اسپور، رشته قطبی به بیرون پرتاب می‌شود. نوزما آپیس داخل سلولهای پوششی روده میانی زنبوران بالغ تکثیر می‌شود.
در مرحله آمیبی یا رویشی، سلول نوزما دارای تشکیلات معمول یک سلول می‌باشد، شامل غشاء، سیتوپلاسم با اندامک هایی چون ریبوزوم، شبکه آندوپلاسمی، میتوکندری و دستگاه گلژی است اما در مرحله اسپور میتوکندری دیده نمی‌شود که احتمال وجود متابولیسم بی‌هوازی را نشان می‌دهد.
اسپورهای نوزما به سرما، یخ‌زدگی، لیوفیلیزلسیون، امواج کوتاه فیزیکی و … مقاوم هستند لذا مدت‌ها در محیط خارج از بدن زنبور زنده می‌مانند. مقاومت اسپور نوزما با مقاومت اسپور باکتری‌ها قابل مقایسه است،
بر اساس مطالعات بیلی و بورشه میزان مقاومت اسپور در شرایط ذیل، چنین تخمین زده شده است :
• مدت ۳۲-۲۴ ساعت در مقابل خورشید
• مدت ۴-۲ ماه داخل عسل (در شرایط معمولی)
• دقیقه در عسل نگهداری شده در ۵۸ در جه سانتیگراد
• ماه در بدن زنبور تلف شده، در شرایط معمولی
• ۲ تا ۴ ماه در بدن زنبور تلف شده در ۴ درجه
• بیش از ۱ سال در مدفوع زنبور عسل
در برخی منابع مقاومت اسپورهای نوزما، در لاشه زنبوران ۶-۵ هفته و در عسل ۴-۲ ماه و در خاک ۷۱-۴۲ روز ذکر شده است و گفته شده تابش مستقیم آفتاب در مدت ۳۲-۱۵ ساعت، اسپورها را از بین می‌برد.
برخی منابع دیگر اسپور نوزما را حساس به اسید استیک معرفی کرده و مقاومت آن به حرارت ۶۰ درجه را تا ۱۵ دقیقه ثبت کرده نوشته اند در قطرات مدفوع، اسپورها ممکن است بیش از دو سال زنده بمانند و در عسل یا در لاشه زنبوران مرده ممکن است یک سال دوام یابند اما در مقابل خورشید بیش از ۲۴ ساعت دوام نمی‌آورند.
علائم بیماری نوزما :
زنبورعسل در اثر آلودگی به بیماری نوزما تا زمان نزدیک شدن به مرگ هیچ علائم خارجی از خود نشان نمی دهد. تشخیص آلودگی را می توان از مواد دفعی و محتویات بدن زنبور عسل و آزمایشات میکروسکوپی انجام داد.
نوزما بدو فرم وجود دارد :
نوزمای پنهان، که حضور انگل مشهود نمی‌باشد یا خسارت محدودی به زنبور وارد می‌نماید.
نوزمای آشکار، که علایم بیماری ظاهر می‌گردد.
در فرم حاد بیماری، علایم ظاهر و در فرم مزمن، هیچگونه علامتی مشاهده نمی‌شود. علایم نوزما با علایم سایر بیماریها در زنبوران بالغ، قابل مقایسه می‌باشد. بسیاری از زنبوران آلوده، هیچ علامتی ناشی از وجود اسپورهای نوزما آپیس در دستگاه گوارش، از خود نشان نمی‌دهند.
نه تنها در زنبورهای آلوده میزان آلودگی یکسان نیست، بلکه نحوه پراکنش زنبوران آلوده در یک کلنی بسیار متفاوت است. زنبورهایی که از سکوی پرواز گرفته شده‌اند، (مخصوصا زنبورانی که برای اولین پرواز بهاری و دفع مدفوع می خواهند از کندو خارج شوند.) حدود ۵۰% بیشتر از زنبوران کارگری که از پرواز برگشته‌اند، آلودگی به این تک یاخته را، نشان می‌دهند. این تک‌یاخته در تمام طول سال تکثیر شده، در همه جا گسترده است. اما در بهار با افزایش تولید مثل زنبوران عسل بیشترین میزان آلودگی مشاهده می‌شود.
در عفونت های شدید، در اوایل بهار، علامت مدفوع قهوه‌ای روی شانها جلب توجه میکند، جلوی دریچه پرواز زنبوران مریض و مرده یافت می‌شوند.
در عفونت های خفیف، کندو به تدریج ضعیف شده و بعد از مدتی تعداد زیادی شفیره با تعداد محدودی زنبور بالغ در کندو باقی می‌مانند.
وضعیت آلودگی در پاییز به قدرت کلنی و شرایط آب‌و هوایی بستگی دارد. با تخریب بافت پوششی روده در جذب آب‌و‌مواد غذایی اختلال ایجاد شده، موجب پیدایش اسهال می‌شود. زنبوران برای دفع مدفوع مجبور به خروج از کندو در هوای سرد شده و در اینصورت دچار سرمازدگی می‌شوند، روی زمین یا برفها افتاده و نمی‌توانند به کندو برگردند و در این صورت تلفات در کندو افزایش می‌یابد.
کاهش رشد بهاره، اسهال زرد رنگ که در بیرون از کلنی به صورت خطی دیده می‌شود، باز شدن بال‌ها، تورم شکم و عدم واکنش نیش‌زدن و جایگزینی زود هنگام ملکه زنبورهای مبتلا در جلو کلنی خزیده و قادر به پرواز نیستند و نهایتا طول عمر زنبوران کاهش می‌یابد.
اگر شرایط نامساعد باشد،کندو به قدری ضعیف می‌شود که بعید است کلنی بتواند زمستان گذرانی نماید. اگر کلنی بتواند زمستان را سپری نماید، اولین کاری که کلنی برای مبارزه با بیماری انجام می‌دهد، جایگزین نمودن زنبوران جوان، با زنبوران آلوده می باشد. از اینروست که کلنی های آلوده، در بهار دیرتر به حد مطلوب از نظر جمعیت، می‌رسند و رشد بطئی کلنی در بهار یکی از علائم آلودگی به نوزما می‌باشد.
علایم جلوی کندو :
• تلفات مختلف، که نشانگر این است که تعداد قابل توجهی از زنبوران در صحرا تلف شده اند.
• عدم توانایی در پرواز و پرواز مشکل، این عدم توانایی در پرواز بدلیل فشار وارده به کیسه های هوایی در نتیجه افزایش حجم لوله گوارش می‌باشد.
• زنبوران ناتوان و ضعیف.
• زنبوران چسبیده به ساقه‌های گیاهان.
• زنبوران با شکم متورم در اثر افزایش حجم لوله گوارش و پرخوری.
• لکه اسهالی، کم و بیش مهم از نظر تشخیص، با رنگ متفاوت از زرد روشن تا قهوه‌ای تیره.
• کاهش فعالیت کلنی.
• زنبوران در وضعیت خاص به دور هم جمع شده،در حال تلف شدن، روبروی یکدیگر در حال مبادله غذا، در جاییکه غذا وجود ندارد.
علایم در کلنی :
• کم کم از جمعیت کاسته می‌شود تا زمانیکه فقط یک یا دو قاب جمعیت باقی می‌ماند.
• ملکه آلوده تخمگذاری را متوقف می نماید.
• شفیره ها خیلی محدود شده یا وجود ندارند.
لکه های اسهالی روی قاب ها دریچه پرواز و روی پوشش قاب ها مشاهده می شود. بر اساس نظر برخی از محققین Bailey به نظر می رسد که اسهال در اثر نوزما نیست بلکه به عوامل دیگری که همراه نوزما به زنبور حمله می‌کنند، مربوط است.
زنبورهای بیمار با پرهای لرزان جلو کندو و یا کمی دورتر افتاده و ناگاه می‌میرند، بیماری مرگ‌ومیر زنبورها را در داخل کندو افزایش می‌دهد. با ضعف کندو و زنبوران در پاییز و یا اوایل بهار، باید به نوزما مشکوک شد. جمعیت بیمار به سرعت ضعیف می‌شوند به طوریکه کندوهایی که در پاییز مبتلا می‌شوند زمستان را طاقت نیاورده و می‌میرند و اگر بتوانند زمستان را پشت سر بگذارند در بهار آینده قادر به جمع‌آوری محصول نبوده و در تابستان هم قوی نمی‌شوند.
در اطراف سوراخ پرواز جعیت‌های بیمار و حتی قاب های آن لکه‌های زیادی دیده می‌شود که در واقع مدفوع خشک شده زنبورهای مریض است که به حالت اسهالی از خود دفع کرده‌اند. در هنگام شدت بیماری، لکه‌ها در داخل کندو و در روی کادرها نیز دیده می‌شود و لکه‌های مذکور دارای بوی ناخوشایندی میباشند.
بی نظمی و بی قراری و وجود تعدادی از زنبوران با علائم فلجی و شکم های باد کرده در اطراف کندو و کم شدن جمعیت کندو از علائمی است که معمولا در بیماری نوزما به چشم می‌خورد. تعدادی از زنبوران کارگر که شدیدا آلوده هستند، در اطراف کندو به پشت افتاده و در حالی که حرکات ضعیفی انجام می‌دهند، قدرت پرواز خود را به کلی از دست می‌دهند.
گروهی از زنبوران نیز از کندو خارج می‌شوند و در حالیکه سعی دارند پرواز نمایند از کندو دور می‌شوند. اینگونه زنبوران برای پرواز به بالای بوته های اطراف کندو می روند و به پرواز خود کمک نمایند. شکم این زنبوران پر از مدفوع بوده و بزرگتر، چرب تر و براق تر از شکم زنبوران سالم به نظر می‌رسد.
زنبوران مبتلا ممکن است طی ۴-۳ روز تلف شوند و البته زنبوران پیر بیشتر از زنبوران جوان تلف می‌شوند.
درمان بیماری نوزما :
زمانیکه بیماری نوزما مشاهده گردید، یا هنگامیکه علایم بیماری با وجودیکه اسپورها در روده میانی بصورت خفته وجود دارند رویت شد، درمان دارویی ضرورت دارد.
داروی رایج، فوماژیلین است که در بازار وجود دارد. این دارو یک آنتی بیوتیک اختصاصی نوزما آپیس است که ضد فرم فعال و آمیبی آن (بدون هاگ) است و آن را از بین می‌برد و هیچ اثری بر حالت اسپوری یا هاگدار نوزما ندارد. لذا فوماژیلین به آسانی گسترش و توسعه نوزما را متوقف می‌نماید. برای مبارزه با هاگ لازم است کندو و وسایل را ضد عفونی نمود
نحوه ضد عفونی کردن کندو :
در کلنی‌های آلوده، اغلب شانها آلوده می‌شوند. بدین منظور میتوان، شان‌های آلوده را در یک یا چند کندوی خالی گذاشت و چند قطره (۳-۴ قطره) اسید استیک را داخل یک ظرف در بالای شانها قرار داد و بعد از بستن درب کندو، اسید استیک بتدریج تبخیر می‌شود.
ضدعفونی کردن کندوها و قابها با محلول فوق بطور مستقیم یا با اسپری یا اسفنج نیز توصیه شده است. بخار محلول اسید استیک با غلظت حداقل ۶۰%، اسپور نوزما را غیر فعال می سازد و در عرض چند ساعت یا در عرض چند دقیقه (در غلظت‌های بالا) اسپورها را می‌کشد.
اسپورها در حرارت حداقل ۶۰ درجه، در عرض ۱۵ دقیقه، و در حرارت ۴۹ درجه، در عرض ۲۴ ساعت کشته می‌شوند. در صورت ضدعفونی کردن شانها، همه شانها حداقل باید دو هفته قبل از استفاده در کندو، در معرض هوا قرار گیرند.
برای کنترل مطلوب نوزما در زنبورستان‌های آلوده، لازم است، عفونت اولیه و محدود را در کندوها در اواخر پاییز یا در اوایل زمستان، وقتی پرورش طبیعی نوزادان به حداقل می‌رسد از بین برد.
گسترش بیماری نوزما :
بیماری معمولاً در اسفند و فروردین ظاهر و در اردیبهشت و خرداد فروکش می‌نماید. در سطح کلنی، بیماری به شیوه‌های مختلف گسترش می‌یابد، اما همیشه عامل بیماری با واسطه اسپورها همراه غذا، وارد روده میانی می‌شود.
آلودگی سلولهای پوششی از بخش خلفی معده شروع و به سوی جلو به پیش می‌رود، در اینجا شرایط خروج لوله قطبی از اسپور فراهم است و تماس اسپور با غشاء سلول ایده‌آل است.
زمانیکه با انهدام سلولهای پوششی روده، اسپورها آزاد می‌شوند، مستقیماً دیگر سلولها آلوده می‌شوند. در اوج آلودگی، می‌توانند از سلولی به سلول دیگر از طریق عبور از غشاء سیتوپلاسمی مهاجرت نموده و سلولهای دیگر را آلوده میکند.
انتقال اسپورها از زنبوری به زنبور دیگری با تماس مستقیم با واسطه قطعات دهانی در هنگام تبادل غذا و همچنین از طریق مدفوع صورت می‌گیرد. زنبوران مریض، مبتلا به اسهال شده و مدفوع را داخل کندو و روی سایر زنبوران دفع می‌کنند. زنبوران نر بوسیله کارگرانی که آنها را تغذیه می‌کنند آلوده می‌شوند چون این کارگران در همان زمان نظافت‌گر نیز میباشند.
در شرایط آب‌و‌هوایی نامناسب محدودیت فعالیت کلنی اهمیت بسزا دارد. اگر زنبوران نتوانند پرواز تخلیه مدفوع را انجام دهد آلودگی افزایش پیدا خواهد کرد. عدم فعالیت کلنی از بین رفتن زنبوران پیر را متوقف نموده و آلودگی بیشتر می‌شود.
حشرات انگل (شپش زنبور و پروانه موم‌‌خوار) آلودگی را گسترش می‌دهند. بیماری از یک کندو به کندوی دیگر توسط زنبوران نر ، بچه گیری یا با تعویض قابها توسط زنبورداران، انتشار می‌یابد. هاگدار شدن انگل و مقاومت به شرایط محیطی، امکان آلودگی را بعد از تلف شدن کلنی برای مدت طولانی فراهم می‌نماید. وسایل آلوده نیز منجر به انتقال آلودگی گردیده و ضروری است که ضدعفونی شوند.
پیش بینی بیماری :
اثر کشندگی بیماری نوزما متفاوت است خیلی از کلنی‌ها بدون مشکلی با نوزما به سر می‌برند بدون اینکه هیچ علامتی را نشان دهند، این حالت در نوزمای مزمن قابل مشاهده است. نوزما بصورت واگیر در برخی مناطق بروز می نماید. این فرم نوزما انتقال از فرم خفته یا مزمن به فرم حاد است که بسرعت رخ می‌دهد. نوزما آپیس یک عامل فرصت‌طلب است که برای تکثیر از برخی شرایط بهره می‌گیرد. محققان مختلف اهمیت یک پاییز نامناسب را در گسترش واگیری در ابتدای سال بعد نشان داده‌اند. تلفات زمستانه یا بهاره نیز با اهمیت میباشند.
راه های انتقال بیماری نوزما :
اانتقال بیماری به وسیله آب و مدفوع زنبورهای بیمار و یا غذاهای آلوده به اسپور نوزما و همچنین به وسیله زنبورهای نر که مجازند به تمام کندوها آزادانه رفت و آمد کنند، انجام می‌گیرد. جمعیت های ضعیف و کم زنبور، زود و به راحتی به این بیماری مبتلا می‌شوند.
لارو زنبورها هرگز به این بیماری مبتلا نمی‌شود و بیماری زمانی می‌تواند اتفاق بیافتد که زنبورها بالغ و کامل شوند.
بیماری زایی :
اسپور نوزما آپیس بوسیله ماده غذایی آلوده، وارد دستگاه گوارش زنبوران شده بلافاصله در معده از حالت اسپور خارج شده، جوانه زده و شروع به تکثیر می‌نمایند و منحصرا در سلول های جدار معده و روده میانی، با سوراخ کردن غشای سلولی آن جایگزین می‌شوند. بدین صورت که اسپور نوزما آپیس بعد از تماس با سلول میزبان (سلولهای پوششی روده زنبور عسل) بوسیله ایجاد عضوی بنام لوله قطبی یا تاژک قطبی و عبور آن از غشاء سلول میزبان، محتوای خود) اسپوروپلاسم) را به داخل سلول میزبان تزریق می‌نماید. تمام اینکار در عرض ۲ ثانیه انجام می‌شود.
لوله قطبی تحت تأثیر فاکتورهای گوارشی، فشار اسمزی و وضعیت فیزیکی- شیمیایی شیره های گوارشی آزاد می‌شود. این رشته با تماس با غشاء سلول پوششی روده آن را سوراخ میکند. احتمال دارد سوراخ نمودن غشاء روده و غشاء سلولی با ترشح آنزیم توسط انگل صورت گیرد. جسم آمیبی در طول تاژک قطبی با پای کاذب حرکت نموده و وارد سلول هدف می‌شود. انگل که در این مرحله پلانونت نامیده می‌شود به مرونت تبدیل می‌شود. در این مرحله هسته کاملا مشخص و برای سلول آزار دهنده است.
مرونت ها تکثیر شده، دارای هسته هایی به شکل زنجیره یا دانه‌های تسبیح می‌شوند. این مرونت ها داخل یا خارج سلول هستند و پس از تقسیم، تبدیل به اسپور می‌شوند. با ورود اسپوروپلاسم به سلول، اسپور شروع به تقسیم می نماید. با خاتمه یافتن تقسیم و انباشته شدن سلول از اسپور، اسپورها از سلول بیرون ریخته ، به سلولهای دیگر حمله می‌کنند. گاهی در نوزمای زنبور عسل، تعداد اسپورها به بیش پانصد میلیون می‌رسد.
در داخل سلولها، اسپورها با ممانعت از سنتز RNA میزبان، تکثیر شده و تکامل می‌یابد و در عرض ۷-۵ روز مجددا به شکل اسپور، سلول میزبان را پر می‌کنند. بعد از ترکیدن سلول میزبان، اسپورها از روده زنبور به همراه مدفوع آن دفع می‌شوند و به وسیله آب‌و‌غذا وارد دستگاه گوارش زنبوران دیگر می‌شوند.
در شرایط طبیعی که فعل و انفعالات بدن زنبور بخوبی انجام می‌شود به محض ایجاد تاژک قطبی توسط اسپور ، بوسیله آنزیم های گوارشی موجود در روده زنبور عسل، تاژک قطبی، هضم می‌شود. لذا در شرایط طبیعی نوزما نمی تواندتاثیر چندانی در سلامت زنبور داشته باشد.
در زنبوران مبتلا، اسپورها به همراه مدفوع دفع می‌شوند. اسپورها ماه‌ها در مدفوع خشک شده زنده باقی می‌مانند. نزدیک به آخر زمستان شانها اغلب با مدفوع کارگران آلوده آغشته می‌شوند. سایر کارگران، نیز با تمیز کردن شانها، آلوده می‌شوند.
بیماریزایی نوزما آپیس توسط مرونت ها انجام می‌شود. مرونت‌ها باعث تخریب سلولهای مخصوص جذب مواد غذایی و سلول های ترشح کننده آنزیم های گوارشی می‌شوند. صدمه به دستگاه گوارش موجب اختلال در جذب آب و مواد غذایی، هضم مواد و در نتیجه موجب اسهال می‌شود. زنبوران آلوده ضعیف شده قدرت پرواز را از دست داده، توانایی تامین غذا برای نوزادان را ندارند، عمر آنها کاهش می‌یابد و این وضعیت منجر به ایجاد اختلال در رشد کلنی می‌شود.
بیشتر زنبورانِ کارگرِ صحرا رو مبتلا می‌شوند، اگر ملکه مبتلا شود زنبوران او را رها کرده از قدرت تخم گذاری و طول عمر او کاسته خواهد شد و منجر به از بین رفتن کندو می‌شود. زنبوران کارگر آلوده، ممکن است مجبور به دفع، در داخل کندو شوند. این مدفوع مملو از اسپور می‌باشد.
با پیشرفت بیماری سلولهای آلوده باد کرده که با حرکات پریستالتیک روده سلول می‌ترکند. جای خالی سلولهای آسیب دیده در سلول های پوششی ظاهر می‌گردد. چون بازسازی سلول ها نمی‌تواند سلولهای منهدم شده را به حد کافی جبران کند. تخریب غشاء روده و سلولهای روده بزرگ گاهی حادث می‌شود. آسیب لوله‌های مالپیگی به ندرت رخ می‌دهد.
در کنار اختلالات مشهود در روده میانی که مانع جذب مواد غذایی می‌شود، نوزما در گوارش و جذب پروتئین ها اختلال ایجاد میکند که منجر به کاهش پروتئین‌های همولنف می‌شود. این اختلال روی فعالیت غدد اثر می‌گذارد.
از جمله :
• رشد غدد ترشح کننده موم محدود می‌شود.
• تخمدانهای ملکه کوچک (آتروفی) می‌شود.
تشخیص بیماری نوزما :
روش قابل اطمینانی که بوسیله آن بتوان بیماری را در محل زنبورستان تشخیص داد، وجود ندارد. وجود زنبورهایی که قادر به پرواز نیستند در نزدیکی سوراخ پرواز میتوان دلیل بر وجود این بیماری در کندو و یا زنبورستان باشد.
اما در موارد شدید آلودگی، میتوان دو قطعه خلفی شکمی زنبور را جدا کرده تا روده میانی با لوله‌های مالپیگی و روده کوچک و راست روده آشکار شود. با مقایسه رنگ، شکل و حالت روده میتوان به وجود یا عدم وجود بیماری پی‌برد.
در استفاده از این روش، تعدادی از زنبوران را باید مورد آزمایش قرار داد. روده میانی معمولا قهوه‌ای است و فرورفتگی‌های حلقوی روی آن، به وضوح دیده می‌شود، اما بعد از آلودگی به نوزما، سفید و شکننده شده و فرورفتگی‌های روده بدلیل تورم بخوبی مشخص نخواهد بود .
تشخیص آزمایشگاهی :
بیماری علایم ویژه و اختصاصی ندارد. تفاوت بین زنبورهای سالم و زنبورهای شدیدا آلوده، با جدا کردن قسمت شکمی و آزمایش کردن محوطه شکمی دستگاه گوارش مشخص می‌شود. قسمت شکی زنبوران سالم قهوه‌ای حصیری است و خطوط حلقوی منقسم ما بین آن به وضوح دیده می‌شود. در یک زنبور به شدت آلوده، این قسمت سفید، نرم و متورم است و خطوط منقسم ما بین آن محو شده و دیده نمی‌شود.
در موارد شدت آلودگی، می توان دو قطع خلفی شکمی زنبور را جدا کرده تا روده میانی با لوله های مالپیگی و روده کوچک و راست روده آشکار شود. با مقایسه رنگ، شکل و حالت روده میتوان به وجود یا عدم وجود بیماری پی برد. با دو انگشت یک دست، سینه زنبور را گرفته و با د انگشت دست دیگر شکمش را بکشید به طوری که در اثر کشیدن روده‌هایش از بدن خارج گردند. رنگ قهوه‌ای یا کمی قرمز رنگ روده ها دلیل بر سلامتی آنها بوده و رنگ سفید شیری آنها دلیل بر مبتلا بودنشان می‌باشد.
در استفاده از این روش، تعدادی از زنبوران را باید مورد آزمایش قرار داد. روده میانی معمولا قهوه‌ای است، و فرورفتگی‌های حلقوی روی آن، به وضوح دیده می‌شود، اما بعد از آلودگی به نوزما، سفید و شکننده شده، فرورفتگی‌های رود به دلیل تورم به خوبی مشخص نخواد بود.
پیشنهاد می شود ابتدا آلودگی به نوزما، از آلودگی به آمیب، تمیز داده شود. بندرت نشانه اسهال خونی در عفونت به نوزما دیده می‌شود، در حالیکه در آلودگی به آمیب ، ممکن است اسهال زرد گوگردی با بوی خاص مشاهده شود.
یک نمونه حاوی ۲۰ زنبور مرده، از کلنی مشکوک، جمع آوری و شکم‌های زنبوران را جداگانه در ۳-۲ میلی لیتر آب، خوب ساییده، سه قطره از محلول حاصله، روی لام با درشت‌نمایی ۴۰ میکروسکوپ، بررسی شود.
اسپور نوزما ۷-۵ میکرون طول و ۴-۳ میکرون عرض ، کاملا تخم مرغی و لبه تاریک دارد. محتوای آن که حاوی هستک‌ها ، کپسول و رشته قطبی می باشد ، دیده نمی‌شود. معمولا رنگ آمیزی مورد نیاز نمی‌باشد. اسپور نوزما با سلولهای مخمر، اسپور قارچها، اجسام چربی یا کیست آمیب، که حدود ۷-۶ میکرون قطر دارد و بزرگتر از نوزما می‌باشد، قابل اشتباه نیست.
آزمایش مستقیم :
با توجه به تنوع روشها میتوان روده میانی تازه اخذ شده را، میتوان مستقیما آزمایش نمود. بدین طریق که محتوای روده له شده را روی لام قرار داده ، با چند قطره آب رقیق نموده پس از گذاشتن لامل، در زیر میکروسکوپ مورد مشاهده قرار داد.
در عفونت‌های خفیف، ممکن است نتیجه منفی باشد. با شمارش اسپورها در ده منطقه لام و با تعیین میانگین، میزان آلودگی تعیین می‌شود، نتیجه بدینصورت است که ، کمتر از ۲۰ اسپور در واحد سطح، آلودگی خفیف، بین ۱۰۰-۲۰ اسپور، آلودگی متوسط و بیشتر از ۱۰۰ اسپور ، نشان دهنده آلودگی شدید می‌باشد. به هر حال تشخیص قطعی در آزمایشگاه و با دیدن اسپورهای نوزما در زیر میکروسکوپ امکان پذیر است.
نمونه های زنبور عسل که می باید برای نوزما آزمایش شوند باید در الکل خشک و یا ذخیره شوند. در نمونه‌هایی که اندکی تجزیه یا تخریب شده اند، وجود مخمرها و قارچ هایی شبیه نوزما آپیس، تشخیص را مشکل میکند.
برای تشخیص سریع و در آزمایشات متداول، شکم حداقل ۱۰ زنبور جدا شده و در ظرفی که به ازای هر شکم، یک میلی لیتر آب دارد، قرار داده می‌شود. آنگاه با هاون یا لوله تمییزی که ته آن گرد است، خرد می‌شود. حتی با ساییدن دستگاه گوارشی جدا شده از شکم زنبوران، میتوان آماده‌سازی پاک و تمییزی را تدارک دید و یک لام مرطوب از سوسپانسیون حاصل را در زیر میکروسکوپ یا لوپ مشاهده نمود.
میتوان تعداد مشخصی از زنبوران را برای بدست آوردن درصد زنبوران آلوده در یک کلنی آزمایش نمود.
آزمایشات مدفوعی :
میتوان بدون قربانی کردن ملکه یا کارگران و تنها با آزمایش کردن مدفوع، نوزما را تشخیص داد. در این روش بر روی پلیت‌های شیشه‌ای، مدفوع ریخته شده کارگران نزدیک مدخل ورودی کندو را جمع‌آوری کرده و خار و خس آن را زدوده، بقیه را با آب مخلوط کرده و بعد از تهیه یک لام مرطوب از سوسپانسیون حاصل، ان را در زیر میکروسکوپ یا لوپ، آزمایش می کنند.
ملکه‌های مشکوک به الودگی را می توان در یک پتری دیش شیشه ای قرار داد و به آن اجازه داد تا آزادانه قدم بزند. ملکه ها معمولا در عرض یک ساعت، دفع مدفوع می‌کنند. مدفوع ملکه، قطراتی به ظاهر شفاف بوده و مایعی بیرنگ است که می توان آن را با پیپت پاستور بر روی لام قرار داده و بعد از گذاشتن لامل شیشه‌ای در زیر میکروسکوپ مشاهده کرد.
پیشگیری از بیماری نوزما :
در همه مواقع بهتر است بجای متوسل شدن به درمان دارویی، از بروز نوزما پیشگیری نمود. بدلیل امکان همیشگی تبدیل نوزمای خفته به نوزمای فعال، نظارت کلنی‌ها و بکارگیری تدابیر دقیق پیشگیری اجباری است.
لازم است زنبورداران کلنی‌های خود را در شرایط خوب وارد زمستان نموده و عوامل تضعیف کننده کلنی‌ها را از بین ببرند.
فعال نمودن پرورش شفیره ها در شروع فصل پاییز بمنظور ورود کلنی‌ها با جمعیت جوان و متشکل از زنبوران قوی و رشد یافته برای زمستان‌گذرانی.
انتخاب محل خشک و نورگیر برای زمستان‌گذرانی و نگهداری کندوها در شرایط مناسب برای جلوگیری از سرما و رطوبت .
تأمین عسل کافی برای زمستان‌گذرانی و مناسب از نظر کیفیت و عاری از عسلک.
بهترین دفاع در مقابل نوزما این است که فقط کندوهایی برای زمستان‌گذرانی انتخاب شوند که از نظر جمعیت قوی، دارای ذخیره عسل بالا و ملکه جوان باشند. ضروری است ذخیره عسل در محل مناسبی از کندو قرار داده شود، بطوریکه در هنگام ایجاد خوشه زمستانی، در دسترس زنبوران قرار داشته باشد .
در صورت احتمال بروز بیماری لازم است بره موم ها از جلوی منافذ مربوط به تهویه کندو برداشته شود . از استرس ها، رطوبت بالا، جمعیت متراکم، غارت و کمبود آب در تمام زمان‌ها مخصوصا در پاییز که درجه حرارت متغیر است، جلوگیری شود .
برای پیشگیری از اغلب بیماریها لازم است سایر شرایط زمستان‌گذرانی رعایت گردد :
• پرهیز از مصرف بی رویه داروها و مواد شیمیایی که باعث ضعف کلنی‌ها می‌شوند.
• از کلنی‌ها بیش از اندازه بهره‌کشی نشود.
• از بچه‌دهی و غارت جلوگیری شود.
• تغذیه با کیفیت و بموقع در پاییز استفاده شود.
• بر میزان گرده و اطمینان از کفایت آن نظارت شود.
• در بازرسی کندوها در شروع بهار، زمانیکه شرایط آب‌و‌هوایی رضایت بخش نیست احتیاط شود.
• حذف کلنی‌های ضعیف.
• داشتن ملکه‌های جوان و کلنی‌های قوی.
• تعویض مرتب قابهای مومی.
• ضدعفونی کردن وسایل، مخصوص پیشگیری از نوزما.
• جلوگیری از اسهال .
• نظارت دقیق بر بچه کندوهای کلنی‌های خریداری شده.
نوزما اغلب به صورت مزمن خود نمایی می کند بدین نحو که زنبوران مبتلا در خارج کندو و در مزارع تلف می‌شوند، لذا زنبورداران اغلب متوجه حضور بیماری مگر به شرط توسعه بیماری و افزایش تلفات ناشی از آن نمی‌شوند. بدین جهت، بهترین را پیشگیری، مدیریت خوب زنبورداری و قوی نگه داشتن جمعیت است. لذا کندوهای باید در پاییز با ملکه جوان و بارور و جمعیت زیاد داخل کندو برای زمستان آماده شوند.
محل خشک و آفتابگیری را در زمستان برای استقرار کندوها انتخاب کرده و کندوها در مسیر باد قرار نگیرند. این عمل زمانی بهترین نتیجه را خواهد داد که ضمن ممانعت از افزایش رطوبت داخل کندو، سبب کاهش تهویه کندو نشود.
لذا ایجاد تهویه مناسب برای کلنی و حمایت آن در برابر باد، سرما و رطوبت از اقدامات مدیریتی برای کنترل بیماری است.
جمعیت هایی که در پاییز بد تغذیه گردند و یا اصلا تغذیه نگردند اگر در طول زمستان از گرسنگی نمی‌میرند در اوائل بهار اغلب به بیماری مبتلا می‌گردند.
بنابراین جمعیت ها همیشه باید:
• به اندازه کافی ذخیره عسل داشته باشند.
• به اندازه کافی گرده گل در داخل قاب ها ذخیره کرده باشند.
• در هر یک از فصول سال اگر کمبود مواد غذایی داخل کندو مشاهده شد بایستی فورا با مقدار کافی از عسل تغذیه شوند.
• سالانه دو بار، یک بار در اوائل پاییز و یک بار در اوائل بهار، هنگام تغذیه جمعیت‌ها باید مقداری داروی ضد نوزما مثل به منظور پیشگیری به شربت افزود و به آنها خوراند.
علاوه بر این اقدامات می‌باید دیگر اقدامات زیست محیطی نیز به عمل آورد :
• خشکاندن آبهای راکد و مردابی نزدیک کندوها به جهت کاستن جمعیت اسپورهای نوزما در اطراف کندو
• تسهیل دسترسی زنبوران به آب سالم و تازه و تمیز و در صورت امکان آب جاری تا امکان آلودگی ثانوی کاسته شود.
• انتقال زنبوران به کندوهای سالم از شدت بروز بیماری را می کاهد.
• ضدعفونی قابها و کندوی آلوده با بخار اسید استیک ۸۰% (اسید استیک بر خلاف فرمالین به عسل و گرده صدمه‌ای وارد نمی‌کند. برای این کار مقدار ۱۲۰۰ میلی لیتر اسید استیک ۸۰% را روی درهای بالای جعبه‌های کندو قرار می‌دهند سپس جعبه ها را نزدیک هم در اتاقی دربسته و برای مدت یک هفته بدون حرکت قرار می‌دهند. بعد از این مدت و برای استفاده مجدد باید کندوها را چند هفته هوا داد.)
• اتیلن اکسید نیز به منظور ضدعفونی قابها استفاده می‌شود. مصرف ۱۰۰ میلی‌گرم اتیلن اکسید در هر لیتر آب برای ۲۴ ساعت در دمای۳۷/۸ درجه سانتیگراد اسپورهای نوزما را غیر فعال کرده است و همچنین مصرف ۱۸ میلی‌گرم اتیلن اکسید در هر لیتر آب برای مدت ۲۴ ساعت در دمای ۳۷/۸درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۸۰% اسپورهای نوزما را از بین برده است.
• میتوان عسل قاب ها را خارج نموده و آنها را در ۴۹ درجه سانتیگراد برای مدت ۲۴ ساعت قرار داد تا اسپورها غیر فعال شوند.
• خاک اطراف کندوها را باید زیر و رو کرده و با نفت مخلوط نمود تا اسپورهای موجود در خاک از بین بروند.
• در صورت استفاده از عسل مشکوک در تغذیه زنبوران، باید عسل را به هم حجم خود از آب مخلوط کرده و به مدت ۱ ساعت در ۶۰ درجه سانتیگراد جوشانید.
درمان و نحوه مصرف دارو :
لازم است به هر کلنی حدود چهار لیتر از شربت غلیظ، (دو قسمت شکر، یک قسمت آب) ، (حاوی ۷۵ تا ۱۰۰میلی گرم فوماژیلین، ۲۵ میلی‌گرم از ماده موثره در هر کلنی در هفته، برای مدت ۴ هفته)، خورانده شود. شربت در جایی گذاشته شود که، آخرین نوزادان متولد شده بتوانند از اولین غذای زمستانی استفاده کنند. این روش از ایجاد آلودگی در خوشه زمستانی پیشگیری میکند.
پودر فوماژیلین با آب ولرم (حداکثر ۳۰ درجه سانتیگراد) رقیق و سپس با شربت ترکیب شود. لازم است کلنی‌های آلوده در پاییز درمان شوند. فقط کلنی‌هایی تحت درمان قرار می‌گیرند که به حد کافی قوی باشند. کلنی‌های ضعیف باید حذف شوند و لوازم مربوط به آنها ضدعفونی گردند.
دوره درمان
زمانیکه علایم بیماری در یک کلنی مشاهده شد درمان انجام می‌شود. تمام کندوهای یک زنبورستان مورد درمان قرار می‌گیرند حتی اگر یک کلنی مبتلا باشد. درمان باید در ساعات فعالیت کندو اجراء شود.
لازم است علاوه بر درمان، روش های پیشگیری که قبلاً توضیح داده شد، اجراء شوند. برخی از زنبورداران از اسید استیک برای پیشگیری از نوزما استفاده می‌نمایند. تاکنون هیچگونه تجربه علمی این روش درمانی را توصیه نکرده است.
در خصوص داروی فومازیلین نظر کارشناسانی همچون دکتر فرسی مبنی بر سرطانزا بودن این داروست . نظر ایشان را در این لینک مشاهده بفرمایید .
